Χλωρίδα της Ελλάδας

Tο γένος Campanula

Οι Καμπανούλες (Campanula) είναι ένα από τα πιο δημοφιλή και εύκολα αναγνωρίσιμα γένη άγριων φυτών. Το γένος περιλαμβάνει μονοετή, διετή και πολυετή φυτά, μικρού και μεσαίου ύψους, συνήθως ανοιξιάτικης άνθισης, με ιώδη άνθη και πέντε πέταλα. Ελάχιστα είδη ευδοκιμούν στη κατώτερη υψομετρική ζώνη, ενώ αρκετά είδη αναπτύσσονται αποκλειστικά σε πολύ μεγάλα υψόμετρα. Σημαντικό ποσοστό του αριθμού των ειδών είναι βραχόφιλα.

Ο μεγαλύτερος αριθμός ειδών ενδημεί στην Ανατολική Μεσόγειο, με την Ελλάδα να φιλοξενεί πάνω από 80 είδη. Το γένος είναι ένα από τα πιο ποικιλόμορφα της ελληνικής χλωρίδας, με δεκάδες ενδημικά είδη με στενή κατανομή (π.χ. μονάχα σε ένα νησί ή ένα βουνό). Μερικά, όπως η Campanula papillosa, στενοενδημικό του Ταΰγετου, είναι πραγματικά δυσεύρετα.

Campanula topaliana subsp. topaliana
Campanula topaliana subsp. delphica

Η Campanula topaliana subsp. delphica είναι μία όμορφη καμπανούλα, ενδημική του Παρνασσού, με εξάπλωση κυρίως γύρω από την περιοχή Αράχωβας – Δελφών (εξ ου και το όνομά της). Θα την συναντήσουμε και μέσα στον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών να κρέμεται από βράχους και λαξευμένες πέτρες, καθώς είναι κατά κανόνα χασμόφυτο.

Τα ανοιχτό μωβ άνθη της εμφανίζονται αργά την άνοιξη, από τέλη Απριλίου μέχρι και τον Ιούνιο. Τη βρίσκουμε σε υψόμετρα έως τα 1300 μ. Το είδος Campanula topaliana είναι επίσης ελληνικό ενδημικό, με εξάπλωση και στην Πελοπόννησο, όπου απαντά το υποείδος topaliana.

Στο όνομα του φυτού τιμάται η πρωτοπόρος για την εποχή της (αρχές του 20ου αιώνα) Ελληνίδα ερευνήτρια Βοτανικής Σοφία Τοπάλη από τον Βόλο. Η Τοπάλη μελέτησε την χλωρίδα του Πηλίου και άλλων βουνών, επέδειξε αξιόλογο κοινωνικό έργο στην περιοχή της (προερχόταν από εύπορη οικογένεια), και κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής ανέπτυξε αντιστασιακή δράση, βοηθώντας όπως μπορούσε τους αντάρτες. Για τη δράση της αυτή βρήκε μαρτυρικό θάνατο από τους Γερμανούς κατακτητές και τους συνεργάτες τους: την κρέμασαν μαζί με την μητέρα της στην κεντρική πλατεία του χωριού της, στα Κάτω Λεχώνια Πηλίου.

Campanula rupicola

H Campanula rupicola είναι μία χασμοφυτική κατά βάση καμπανούλα, ενδημική των μεγάλων υψομέτρων (1500 – 2400 μ.) των γιγάντων της Ρούμελης, Παρνασσού, Γκιώνας και Βαρδουσίων. Το βραχώδες ενδιαίτημά της, χαρακτηριστικό αρκετών ειδών αυτού του γένους στην Ελλάδα, αποτυπώνεται στην ονομασία της: rupicola = αυτή που ζει σε βράχους (rupes = βράχος, στα λατινικά). Θα τη συναντήσει κανείς ανθισμένη με τα σκούροχρωμα μωβ λουλούδια της τους καλοκαιρινούς μήνες, από Ιούνιο μέχρι Αύγουστο.

Campanula calaminthifolia

H Campanula calaminthifolia είναι ενδημική καμπανούλα των Κυκλάδων, γνωστή από λίγα νησιά του συμπλέγματος (Πάρο, Μύκονο, Σίκινο, Φολέγανδρο) αλλά κυρίως από τη Νάξο, όπου κατανέμεται στους κεντρικούς ορεινούς όγκους του νησιού (Κόρωνος, Φανάρι, Ζας κ.α.). Τη βρίσκουμε σχεδόν αποκλειστικά σε βραχώδη εδάφη και σε κρημνούς και ογκόλιθους, τους οποίους στολίζει με τα δεκάδες μικρά ελκυστικά μωβ άνθη του που εμφανίζονται μέσα στο καλοκαίρι, ενώ τα υπόλοιπα φυτικά μέρη (βλαστοί, φύλλα, κάλυκες) φέρουν πυκνό τρίχωμα από κοντά λευκά τριχίδια.

Campanula aizoon

H Campanula aizoon είναι ενδημική καμπανούλα της Ελλάδας, γνωστή από τα βουνά Χελμός, Παρνασσός και Γκιώνα στην ηπειρωτική χώρα, ενώ έχει αναφερθεί και από τα Λευκά Όρη της Κρήτης. Αναπτύσσεται σε μεγάλα υψόμετρα (1800-2300 μ., αλλά υπάρχει αναφορά και για 1200 μ.) σε ασβεστολιθικές βραχώδεις θέσεις και σάρες.

Campanula reiseri

H Campanula reiseri είναι μία όμορφη νησιωτική καμπανούλα, που περιορίζεται στην περιοχή μεταξύ Βορείων Σποράδων και Κυκλάδων (ενδημική της Ελλάδας). Πρόκειται για καθαρά χασμοφυτικό είδος, που αρέσκεται να απλώνει τους βλαστούς του πάνω σε ασβεστολιθικές επιφάνειες παράκτιων και μη κρημνών. Έχει τα τυπικά κωδωνοειδή ιώδη άνθη των περισσότερων αντιπροσώπων του γένους, ενώ τα σπατουλοειδή φύλλα της είναι οδοντωτά και αρκετά τριχωτά. Λόγω της σπανιότητάς του χαρακτηρίζεται ως Τρωτό στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας.

Campanula drabifolia

H Campanula drabifolia είναι μια πολύ μικρή καμπανούλα που τη συναντάμε σε όλη την Ελλάδα (εκτός της Κρήτης). Το νανώδες φυτό περνά εύκολα απαρατηρήρητο, παρόλο που την Άνοιξη στολίζεται με όμορφα κυανά άνθη με λευκό σωλήνα.

Campanula glomerata

H Campanula glomerata είναι μια όμορφη και πληθωρική πολυετής καμπανούλα, μέχρι και μισό μέτρο σε ύψος. Το βασικό χαρακτηριστικό της, από όπου προέκυψε και η ονομασία της, είναι η εμφάνιση των τυπικών μωβ κωδωνοειδών λουλουδιών σε συμπαγείς ομάδες (glomerata = συγκεντρωμένη σε πυκνή σφαιρική διάταξη), που διατάσσονται ανά διαστήματα στην κορυφή του στιβαρού βλαστού. Στην Ελλάδα θα την συναντήσουμε σε λιβάδια και ανοίγματα δασών ορεινών περιοχών. Είναι αυτοφυής πρακτικά σε όλη την Ευρωπαϊκή ήπειρο και τις εύκρατες περιοχές της Ασίας, ενώ καλλιεργείται ευρέως και ως καλλωπιστική.

Campanula bononiensis

H Campanula bononiensis είναι μια γεροδεμένη, ψηλή, πολυετής καμπανούλα. Η ζώνη εξάπλωσής της εκτείνεται από τη Γαλλία μέχρι το Καζακστάν. Στην Ελλάδα τη βρίσκουμε στην Βόρεια Κεντρική χώρα και την Βόρεια Πίνδο.

Campanula lingulata

Η Campanula lingulata φύεται στα βουνά της Βόρειας Ελλάδας, κυρίως σε ξερές θέσεις, πρανή δρόμων και πετροπλαγιές στη μέση υψομετρικά ζώνη. Συνήθως σχηματίζει μεγάλες ομάδες.

Campanula spatulata

Η Campanula spatulata ξεχωρίζει εύκολα από πολλά άλλα είδη του πολύμορφου γένους των Campanula, καθότι έχει ένα ψηλό μίσχο, πάνω στον οποίο ανθίζει ένα μοναδικό, μεγάλο, λουλούδι. Είναι από τα πλέον διαδεδομένα και κοινά είδη του γένους του. Στον Όλυμπο θα βρούμε το υποείδος sprunerana σε μια ποικιλία βιοτόπων της μέσης υψομετρικής ζώνης, τόσο σε δάσος, όσο και σε λιβάδια και θαμνώνες.

Εμφανίζονται δύο υποείδη, το ομώνυμο spatulata και το spruneriana, με επικαλυπτόμενη ζώνη εξάπλωσης και μικρές φαινοτυπικές διαφορές.

Campanula oreadum

Η Campanula oreadum είναι φυτό αποκλειστικά ενδημικό του Ολύμπου. Φύεται σε σχισμές κάθετων βράχων των ψηλότερων κορυφών, σε υψόμετρα πάνω από 1900 μ. Είναι ένα από τα σπανιότερα φυτά της χώρας.

Campanula stenosiphon

Η Campanula stenosiphon είναι ενδημική καμπανούλα της Νότιας Πελοποννήσου, που απαντά σε πετρώδεις - βραχώδεις θέσεις σε δάση κωνοφόρων και σε λιβάδια των ξέφωτων και της ανωδασικής ζώνης. Έχει σπατουλοειδή φύλλα βάσης, με πυκνό τρίχωμα, όπως και οι ανθοφόροι βλαστοί, στο άκρο των οποίων σχηματίζεται ένα μικρό κεφάλιο από 3-7 μωβ λουλούδια, με χαρακτηριστική μακρόστενη σωληνοειδή όψη. Το στοιχείο αυτό, άλλωστε, ευθύνεται και για το όνομά του, τα άνθη του έχουν «στενό σίφωνα».

Campanula rupestris

Η Campanula rupestris είναι χασμόφυτο, ενδημικό της Ελλάδας (βουνά της Στερεάς Ελλάδας & Πελοποννήσου). Τη βρίσκουμε σε ασβεστολιθικούς βράχους της μέσης υψομετρικά ζώνης.

Campanula persicifolia

Η Campanula persicifolia είναι πολυετές ψηλό φυτό (φθάνει σε ύψος τα 70 εκ.). Ευδοκιμεί σε λιβάδια και δάση με διάκενα της ορεινής ζώνης. Είδος με ευρωπαϊκή εξάπλωση, στην Ελλάδα το βρίσκουμε στα βόρεια βουνά και τη Σαμοθράκη.

Campanula laciniata

Η Campanula laciniata είναι μία πολύ ενδιαφέρουσα και σπάνια καμπανούλα, με πολλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Είναι ενδημική της νότιας νησιώτικής Ελλάδας (Κυκλάδες και Κρήτη), με μάλλον λίγες διάσπαρτες θέσεις. Οφείλει το όνομά της στα φύλλα της, τα οποία έχουν μακρύ μίσχο και είναι βαθιά πτεροσχιδή, σαν σύνθετο φύλλο (από το λατινικό lacinia= μέρος διακοσμητικής γιρλάντας). Ο βλαστός της μπορεί να φτάσει και πάνω από 1 μ. σε μήκος, κατά μήκος του οποίου αναπτύσσονται τα μεγάλα φανταχτερά άνθη της, με μωβ μπορντούρα και λευκό χρώμα στο εσωτερικό, γύρω από τις εντυπωσιακές στην όψη αναπαραγωγικές του δομές. Συναντάται σχεδόν αποκλειστικά σε βραχόψεις, γκρεμούς και τοίχους φαραγγιών, όπως στη Σαμαριά και την Αράδαινα.

Campanula merxmuelleri

Η Campanula merxmuelleri είναι μία σπάνια χασμοφυτική καμπανούλα, με οδοντώτα φύλλα βάσης που σχηματίζουν ροζέτες πάνω στην επιφάνεια των βράχων και ανοιχτά ιώδη λουλούδια, που σχηματίζονται σε σειρές κατά μήκος των ανθοφόρων βλαστών. Είναι μονοκαρπικό είδος, δηλαδή ανθίζει μόνο μία φορά στον κύκλο ζωής του, παράγει σπέρματα και πεθαίνει. Κατ’ επέκταση κάθε έτος μόνο ένα μικρό ποσοστό του συνολικού πληθυσμού βρίσκεται σε ανθοφορία και καρποφορία.

Μέχρι πριν λίγα χρόνια θεωρούνταν ενδημικό της Σκύρου, ωστόσο ταυτοποιήθηκε και από το νησί των Ψαρών στο Ανατολικό Αιγαίο. Περιλαμβάνεται στο Κόκκινο Βιβλίο των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας ως Τρωτό, ενώ θα το συναντήσουμε κυρίως στις πολυάριθμες βραχώδεις εξάρσεις του Κόχυλα, αλλά και σε μεμονωμένες αντίστοιχες θέσεις στο βόρειο τμήμα του νησιού, όπως στον βράχο του Κάστρου της Σκύρου. Στο όνομά της τιμάται ο Γερμανός Βοτανικός του 20ου αιώνα Hermann Merxmüller.

Campanula asperuloides

Η Campanula asperuloides είναι μία από τις πιο όμορφες και ιδιαίτερες σε εμφάνιση καμπανούλες της Ελλάδας, χάρη στα εκατοντάδες πολύ μικρά και ανοιχτά ανθάκια της που απλώνονται πάνω στην επιφάνεια του μικρού ταπητόμορφου θάμνου. Αυτή η μορφή συναντάται σπάνια στις καμπανούλες και θυμίζει πολύ περισσότερο φυτά του γένους Asperula, γεγονός που ενέπνευσε το όνομα της στους βοτανικούς (asperuloides=που μοιάζει με Asperula).

Την κομψότατη εικόνα αυτής της χασμοφυτικής αυτής καμπανούλας θα την αντικρίσουμε μόνο στην Πελοπόννησο (τοπικό ενδημικό), σε επιφάνειες ασβεστολιθικών βράχων ρεματιών και φαραγγιών λίγων βουνών του βόρειου και ΝΑ τμήματος της. Λόγω της σποραδικής και τοπικής της εμφάνισης έχει χαρακτηριστεί ως Τρωτό είδος στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας.

Αποτελεί μία από τις ατραξιόν του Χελμού το καλοκαίρι, σε κατάλληλες θέσεις κατά μήκος της εμβληματικής διαδρομής προς τα Ύδατα της Στυγός.

Campanula radicosa

Η σχετικά σπάνια μικρή και έρπουσα Campanula radicosa είναι χαρακτηριστική των μεγάλων υψομέτρων των βουνών της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου, και είναι ενδημική των δύο αυτών φυτογεωγραφικών περιοχών. Τα μωβ ανθάκια της, με λευκό λαιμό και πέταλα που σχίζονται μέχρι αρκετά χαμηλά, μόλις που σηκώνονται από το έδαφος, ενώ η φυλλώδης βάση σχηματίζει πυκνό τάπητα. Κάτω από αυτό το στρώμα φύλλων σχηματίζεται ένα εκτεταμένο ριζικό σύστημα, που συγκρατεί το φυτό στο πετρώδες και ευδιάβρωτο ορεινό έδαφος και στο οποίο οφείλει το όνομά της (radicosa = ριζωματώδης).

Campanula tubulosa

Μία καμπανούλα ενδημική της Κρήτης, διάσπαρτη σε όλο το νησί αλλά συναντώμενη πολύ συχνότερα στο δυτικό τμήμα του νησιού. Η Campanula tubulosa είναι ένα μικρό σε μέγεθος φυτό, με έρποντες βλαστούς, αραιό τρίχωμα στα φυτικά του μέρη (βλαστοί, φύλλα, κάλυκες) και έντονα ιώδη άνθη, με ιδιαίτερα σωληνοειδές σχήμα, χαρακτηριστικό που έδωσε και το όνομα του είδους (από λατινικό tubulus = μικρός σωλήνας). Θεωρείται χασμοφυτικό είδος, με το ενδιαίτημα της να είναι κατά βάση τα βραχώδη πρανή φαραγγιών και κρημνών, αλλά ενίοτε και θέσεις ανάμεσα σε πέτρες και βράχους χαμηλά στο έδαφος.

Στις αρχές του καλοκαιριού θα συναντήσουμε πολλές ανθισμένες Campanula tubulosa στα βράχια κατά μήκος του φαραγγιού της Ίμπρου.

Campanula constantini

Η Campanula constantini είναι μία ενδημική καμπανούλα της Ευβοίας, με περιορισμένη εξάπλωση στην κεντρική ορεινή περιοχή του νησιού και συγκεκριμένα στη Δίρφυ και το Ξεροβούνι. Όπως πολλές ακόμα καμπανούλες, φέρει μεσαίου μεγέθους ιώδη άνθη και φύεται σχεδόν αποκλειστικά σε σχισμές βράχων. Οι βλαστοί της απλώνονται πάνω στις βραχώδεις επιφάνειες, το φύλλωμά της είναι πλούσιο, ενώ ο κάλυκας καλύπτεται από πολύ πυκνό τρίχωμα.

Θα την συναντήσουμε ανθισμένη να διακοσμεί τους εκτεταμένους βραχώνες της Δίρφυος και του Ξεροβουνίου νωρίς το καλοκαίρι.

Campanula andrewsii

Η βραχόβια Campanula andrewsii είναι κοινή σε όλη την Ανατολική Πελοπόννησο και θα την συναντήσουμε και σε νησιά του Αργοσαρωνικού – ουσιαστικά πρόκειται για ενδημικό της φυτογεωγραφικής ζώνης της Πελοποννήσου, η οποία περιλαμβάνει και τα παρακείμενα νησιά. Η βάση του φυτού φέρει πυκνό φύλλωμα, με τα φύλλα να είναι σπατουλοείδή και πολυσχιδή. Μέσα στην άνοιξη θα βγάλει πολλές δεκάδες χτυπητά μωβ λουλούδια αποκτώντας μία εξαιρετικά ελκυστική όψη.

Campanula versicolor

Μία πολύ χαρακτηριστική καλοκαιρινή καμπανούλα, με μακριούς όρθιους και στιβαρούς ανθοφόρους βλαστούς που ξεκινούν από την φυλλώδη βάση. Τα άνθη είναι σχετικά μεγάλα και απαραγνώριστα: έχουν ανοιχτό ιώδες χρώμα που γίνεται αρκετά πιο σκούρο στο κέντρο (έτσι προκύπτει και η ονομασία versicolor = ποικιλόχρωμη), ενώ τα πέταλα είναι ελεύθερα και κάμπτονται προς τα πίσω για να προβάλλουν οι αναπαραγωγικές δομές.

Θα τη συναντήσουμε να αναπτύσσεται σε σχισμές βράχων, σε πέτρινους τοίχους κάστρων, τειχών και άλλων πέτρινων κτιρίων, αλλά και σε πετρώδες έδαφος (π.χ. ξερές κοίτες ρεμάτων). Εξαπλώνεται σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και τα Ιόνια νησιά (επίσης σε Βαλκάνια και Ιταλία), ενώ και υψομετρικά έχει μεγάλο εύρος εμφάνισης.

Campanula ramosissima

Ετήσια καμπανούλα της Ανατολικής Μεσογείου, στην Ελλάδα εξαπλώνεται στην κεντρική και νότια ηπειρωτική χώρα. Η Campanula ramosissima είναι μια από τις πιο πρώιμες καμπανούλες, μπορεί να βρεθεί ανθισμένη ήδη από τον Απρίλιο και μέχρι τον Ιούνιο, φέροντας άνθη με ανοιχτό μωβ χρώμα. Φύεται σε πετρώδεις θέσεις, ακόμα και σε περιθώρια δρόμων, σε υψόμετρα μέχρι και 1200 μ. Το όνομά της παραπέμπει στους πολλούς και ενίοτε διακλαδισμένους βλαστούς της (ramosus = πολύκλαδος, στα λατινικά).

Campanula incurva

Η Campanula incurva είναι μια εντυπωσιακή βραχόβια καμπανούλα, αποκλειστικά ενδημική της Ελλάδας. Η εξάπλωσή της περιλαμβάνει τον Όλυμπο, το Πήλιο, τα βραχώδη πεδία της Εύβοιας και αντίστοιχες θέσεις στα νησιά του Ανατ. Αιγαίου.

Αναπτύσσεται πάνω σε ασβεστολιθικούς βράχους ή πολύ πετρώδες έδαφος, από το υψόμετρο της θάλασσας (αλλά όχι στη ζώνη που διαβρέχεται από το αλμυρό νερό) μέχρι τα 800-1000 μ. Στο Πήλιο τη βρίσκουμε τοπικά άφθονη στα κάθετα πρανή των δρόμων.

Είναι φυτό διετές και μονοκαρπικό (ανθίζει και δίνει καρπούς μια φορά στη ζωή του).

Χάρη στα μεγάλα, ημιδιάφανα άνθη της είναι πολύ δημοφιλής ως μέλος καλλωπιστικών βραχόκηπων σε όλη την Κεντρική Ευρώπη, όπου είναι γνωστή ως Greek bellflower.

Campanula celsii subsp. celsii
Campanula celsii subsp. parnesia

Η Campanula celsii είναι μια όμορφη καμπανούλα, αρκετά κοινή μέσα σε μια στενή ζώνη εξάπλωσης, που περιορίζεται στην νότια Ελλάδα (Αττική, Τροιζηνία, νησιά Αργοσαρωνικού και Σίφνος, είναι δηλ. ελληνικό ενδημικό). Τα φυτά της Πάρνηθας έχουν αναγνωριστεί ως το υποείδος parnesia, ενώ του Υμηττού και των άλλων βουνών ανήκουν στο τυπικό υποείδος celsii.

Το βρίσκουμε σε σχισμές ασβεστολιθικών βράχων.

Campanula tymphaea

Μια καμπανούλα της οφιολιθικής ζώνης της Πίνδου. Τη βρίσκουμε σε πετροπλαγιές πάνω από τα 1000 μ. στην οροσειρά Ζυγός-Βασιλίτσα-Σμόλικας.

Campanula hawkinsiana

Η Campanula hawkinsiana είναι μια χαμηλή καμπανούλα, τυπική των οφιολιθικών πετρωμάτων της Β. Πίνδου και της Βαλκανικής χερσονήσου, της οποίας αποτελεί ενδημικό είδος. Τα φυτά της αποτελούνται από πολυάριθμους λεπτούς και ευθραύστους βλαστούς, στην κορυφή των οποίων αναπτύσσονται τα σκούρα μωβ πενταμερή άνθη, στο κέντρο των οποίων ξεχωρίζει το τρισχιδές στίγμα του ύπερου. Φύεται σε πετρώδη εδάφη, από πλαγιές με αραιή βλάστηση μέχρι υπάλπικα λιβάδια.

Campanula albanica subsp. albanica

Η Campanula albanica subsp. albanica είναι ένα μικρό φυτό της ανώτερης ζώνης των βουνών της Βαλκανικής. Τη συναντάμε σε υψόμετρα από τα 1300 (Άγραφα, Ζήρεια) έως τα 2600 μ. (Σμόλικας) σε πετρώδεις πλαγιές, τόσο σε ασβεστόλιθους, όσο και σε οφιόλιθους (το υποείδος sancta είναι ελληνικό ενδημικό και ευδοκιμεί μόνο στα βουνά της ανατολικής χώρας). Μπορεί να βρεθεί σε εντελώς βραχώδεις θέσεις, αλλά και σε χλοερά, υγρά φυσικά πρανή.

Συνήθως σχηματίζει ένα μικρό θαμνάκι, από όπου υψώνονται οι λεπτοί βλαστοί, που φέρουν ένα άνθος ο καθένας.

Η εξάπλωσή της στην Ελλάδα περιλαμβάνει τόσο τον άξονα της Πίνδου, στην νοητή προέκτασή τους μέχρι τον Ταΰγετο, όσο και τη σειρά των βουνών των συνόρων, από το Γράμο μέχρι το Φαλακρό. Έχει σποραδική παρουσία μέσα στη ζώνη αυτή.

Κείμενα: Απ. Καλτσής & Γ. Πουλής
Φωτογραφίες Τ. Αδαμακόπουλος

Κείμενα: Απ. Καλτσής
Φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος