Brzętka

Brzętka
	; Phaedranassa carmiolii
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	amarylkowate
Rodzaj	Brzętka
	Nazwa systematyczna
	Phaedranassa Herbert; Edwards's Bot. Reg. 31(Misc.): 16 (1845)
	Typ nomenklatoryczny
	Phaedranassa dubia (Kunth) J.F.Macbr.
Synonimy
	Stricklandia Baker;
	Stricklandia Baker;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Brzętka (Phaedranassa Herb.) – rodzaj roślin z rodziny amarylkowatych, obejmujący 10 gatunków, występujących endemicznie w Kolumbii, Ekwadorze i Kostaryce^[3]. Rośliny znane są z pojedynczych stanowisk, gdzie tworzą duże populacje. Zasiedlają pobocza dróg i tereny ruderalne na wysokości powyżej 2000 m n.p.m.^[6]

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Wieloletnie rośliny zielne^[6].

Pęd: Cebula, pokryta brązowymi łuskami^[7].

Liście: Po przekwitnieniu z cebuli wyrasta jeden lub dwa^[7] ogonkowe liście o blaszce lancetowatej do eliptycznej, niekiedy modre^[6], o słabo zaostrzonym wierzchołku i wąskiej nasadzie zbiegającej do ogonka^[7].

Kwiaty: Promieniste, rurkowate, niemal zwisłe, bezwonne^[6], różowe, czerwone, żółte lub pomarańczowe, u nasady i wierzchołkowo zielone^[7], zebrane od 6 do 20 w baldachowaty kwiatostan, wyrastający na głąbiku^[7]. Listki okwiatu w dolnej części zrośnięte w rurkę, zwężoną na wysokości zalążni, powyżej zbieżne i rurkowate, jedynie wierzchołkowo odchylone^[6]. Pręciki wolne, u nasady przylegające do listków okwiatu^[7], czterech różnych długości^[6]. Zalążnia dolna, trójkomorowa, z szyjką słupka zakończoną główkowatym znamieniem^[7].

Owoce: Torebki zawierające brązowe lub czarne, oskrzydlone nasiona^[7].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja systematyczna: Rodzaj z plemienia Stenomesseae (Eucharideae), podrodziny amarylkowych Amaryllidoideae z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae^[5].

Wykaz gatunków^[3]

Phaedranassa brevifolia Meerow
Phaedranassa carmiolii Baker
Phaedranassa cinerea Ravenna
Phaedranassa cuencana Minga, C.Ulloa & Oleas
Phaedranassa dubia (Kunth) J.F.Macbr.
Phaedranassa glauciflora Meerow
Phaedranassa lehmannii Regel
Phaedranassa schizantha
Phaedranassa tunguraguae Ravenna
Phaedranassa viridiflora Regel

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Etymologia nazwy naukowej: Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów φαιδρός (phaidros – radosny) i άνασσα (anassa – królowa)^[8].

Nazwy zwyczajowe w języku polskim: Polska nazwa rodzaju Phaedranassa: brzętka, wskazana została w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... Erazma Majewskiego wydanym w roku 1894^[9] i w Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin z roku 1900 Józefa Rostafińskiego^[10]. W obu przypadkach nazwa ta podana została za opracowaniem Ignacego Czerwiakowskiego Catalogus plantarum quae in C.R. horto botanico Cracoviensi anno 1864^[11].

Zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Niektóre gatunki brzętki obejmuje Czerwona księga gatunków zagrożonych IUCN. P. brevifolia, P. glauciflora, P. tunguraguae i P. viridifolia są uznane za gatunki zagrożone wyginięciem, a P. cinerea i P. schizantha za narażone na wyginięcie^[12].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Rośliny lecznicze: Brzętki zawierają ponad 30 różnych alkaloidów, z czego 85% z nich stanowią alkaloidy typu likoryny (50%), kryniny/hemantaminy i galantaminy. Wyciągi z roślin wykazują działanie hamujące acetylocholinoesterazę i butyrylocholinoesterazę, przy czym w badaniach in vitro najsilniejsze działanie wykazały wyciągi z P. cuencana i P. dubia. Rośliny te mają więc potencjalne zastosowanie w paliatywnym leczeniu choroby Alzheimera^[13].

W badaniach in vitro alkaloidy obecne w cebulach P. dubia (Amaryllidaceae) wykazały działanie przecipasożytnicze na świdrowca nagany, ś. rodezyjskiego, ś. amerykańskiego oraz zarodźca sierpowatego, z wartościami IC₅₀ na poziomie 3,66 mM lub niższym^[14].

Rośliny ozdobne: Niektóre gatunki brzętki są uprawiane jako rośliny ogrodowe. W uprawie są bardzo podatne na wirusa mozaiki^[15].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-18] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
↑ ^a ^b USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f A.W. Meerow, D.A. Snijman: Amaryllidaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 106. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h NoraN. Oleas NoraN., Landscape Genetics of Phaedranassa Herb. (Amaryllidaceae) in Ecuador, [w:] FIU Electronic Theses and Dissertations, 2011 (443), DOI: 10.25148/etd.FI11080201 .
↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-511-47376-0.
↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski. Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 581. (pol.).
↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 400. (pol.).
↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Catalogus plantarum quae in C.R. horto botanico Cracoviensi anno 1864, ab erecta C.R. Universitate Studiorum Jagellonica quingentesimo, a fundato vero horto octogesimo educantur, secundum systema Endlicherianum. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1864.
↑ IUCN Red List of Threatened Species. Version 2020.2. [dostęp 2021-03-01]. (ang.).
↑ Raúl Moreno, Luciana R. Tallini, Cristina Salazar, Edison H. Osorio i inni. Chemical Profiling and Cholinesterase Inhibitory Activity of Five Phaedranassa Herb. (Amaryllidaceae) Species from Ecuador. „Molecules”. 25 (9), s. 2092, 2020-04-30. MDPI AG. DOI: 10.3390/molecules25092092. ISSN 1420-3049. (ang.).
↑ Edison J. Osorio, Strahil Berkov, Reto Brun, Carles Codina i inni. In vitro antiprotozoal activity of alkaloids from Phaedranassa dubia (Amaryllidaceae). „Phytochemistry Letters”. 3 (3), s. 161–163, 2010. Elsevier BV. DOI: 10.1016/j.phytol.2010.06.004. ISSN 1874-3900. (ang.).
↑ Pacific Bulb Society: Phaedranassa. 2017-11-25. [dostęp 2021-03-01]. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-18] (ang.).

[kew-3] Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).

[ing-4] Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).

[grin-5] USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).

[kub-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f A.W. Meerow, D.A. Snijman: Amaryllidaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 106. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).

[rev-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h NoraN. Oleas NoraN., Landscape Genetics of Phaedranassa Herb. (Amaryllidaceae) in Ecuador, [w:] FIU Electronic Theses and Dissertations, 2011 (443), DOI: 10.25148/etd.FI11080201 .

[nop-8] David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-511-47376-0.

[majewski-9] Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski. Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 581. (pol.).

[rostaf-10] Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 400. (pol.).

[czerw-11] Ignacy Rafał Czerwiakowski: Catalogus plantarum quae in C.R. horto botanico Cracoviensi anno 1864, ab erecta C.R. Universitate Studiorum Jagellonica quingentesimo, a fundato vero horto octogesimo educantur, secundum systema Endlicherianum. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1864.

[gatunki_iucn-12] IUCN Red List of Threatened Species. Version 2020.2. [dostęp 2021-03-01]. (ang.).

[med-13] Raúl Moreno, Luciana R. Tallini, Cristina Salazar, Edison H. Osorio i inni. Chemical Profiling and Cholinesterase Inhibitory Activity of Five Phaedranassa Herb. (Amaryllidaceae) Species from Ecuador. „Molecules”. 25 (9), s. 2092, 2020-04-30. MDPI AG. DOI: 10.3390/molecules25092092. ISSN 1420-3049. (ang.).

[pas-14] Edison J. Osorio, Strahil Berkov, Reto Brun, Carles Codina i inni. In vitro antiprotozoal activity of alkaloids from Phaedranassa dubia (Amaryllidaceae). „Phytochemistry Letters”. 3 (3), s. 161–163, 2010. Elsevier BV. DOI: 10.1016/j.phytol.2010.06.004. ISSN 1874-3900. (ang.).

[ogr-15] Pacific Bulb Society: Phaedranassa. 2017-11-25. [dostęp 2021-03-01]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]